Teorie spiskowe czy autentyczne historie?
Pod koniec dwudziestego wieku panował ogólny sprzeciw wobec teorii spiskowych – ich rozpowszechnianie było wręcz przedmiotem drwin. W ostatnich dekadach jednak teorie spiskowe zyskały znacznie większy posłuch – z marginesu przeszły do głównego nurtu debat publicznych. Ich krzewicielami są często osoby znane i popularne, zarówno ze świata rozrywki, mediów, jak i polityki. Udostępniają je, wyrażają opinie, snują domysły i sugestie. Co więcej, z powodu kryzysu demokracji i rządów prawa oraz prób redefiniowania praw człowieka niektóre spektakularne działania rządów okazywały się opierać na kłamstwach i propagandzie i wprowadzać w błąd społeczeństwo. Nic więc dziwnego, że w wyniku działań sygnalistów i śledztw dziennikarskich – choćby tych, które obnażyły kłamstwa na temat obecności broni masowego rażenia w Iraku – obywatele coraz mniej ufają instytucjom i rządom.
Przykłady hasztagów popularnych w okresie pandemii
Podczas pandemii w Polsce słychać było nawoływania do “włączenia myślenia”. Takie slogany są jak najbardziej uprawnione. Problemem jednak w tym, że osoby namawiające do “włączenia myślenia” zaprzeczały naukowym danym i równocześnie szerzyły teorie spiskowe na temat rzekomo śmiercionośnych szczepionek, wymyślonego wirusa, czy służb medycznych zarabiających na nowej sytuacji. Pandemia niosąca śmiertelne zagrożenie i izolację społeczną w parze z dostępnym w mediach społecznościowych szerokim spektrum opinii u wielu prowadziła do reakcji emocjonalnych i lękowych. Ludzie w takim stanie są łatwo sterowalni i potrafią uwierzyć w najbardziej wybujałe opowieści, w tym teorie spiskowe. Poniżej jedna z bardziej niedorzecznych opowieści opublikowanych w ostatnim czasie.
Dziwne wideo o wojnie Rosyjsko-Ukraińskiej
Ciekawej analizy dokonał portal fact-checkingowy Demagog w przypadku popularnego na Facebooku materiału wideo. We wspomnianym filmie ogłoszono m.in. III wojnę światową oraz obarczono odpowiedzialnością za nią nie na Rosję, a na Niemców, Żydów i kosmiczną rasę Saturian. Przekonywano również, że Putin nic nie znaczy i jest w rzeczywistości Niemcem, biorobotem i jednocześnie Saturianinem. Prezydent Andrzej Duda został ogłoszony banderowcem i Żydem. Nie omieszkano przypomnieć, że zdaniem autorów wideo szczepienia przeciwko COVID-19 są elementem masowego ludobójstwa. Wideo zostało udostępnione 1,2 tys. razy. Oprócz absurdalnych historii, widać w nim, jak teorie spiskowe z czasów pandemii są włączane w narracje na temat toczącej się wojny. Warto więc nadal korzystać z przykładów teorii spiskowych i dezinformacji z czasów pandemii, aby uczyć się kluczowych pytań, które zawsze powinniśmy sobie zadawać napotykając na sensacyjne opowieści.
“Włącz myślenie” - test dla każdego
Poniżej proponuję prosty test – sprawdzian tego, czy charakteryzuje nas spiskowe czy zdroworozsądkowe myślenie:
Przeczytaj tweet;
Odpowiedz na pytania pod tweetem;
Oceń swoją odporność na teorie spiskowe.
Krok 1 – przeanalizuj tweeta z pomocniczymi pytaniami
1. Kto rozpowszechnia informację? Czy to ekspert lub uznana organizacja zajmująca się tą tematyką?
2. Jakie jest źródło tej informacji?
3. Czy informacja brzmi sensacyjnie i wzbudza emocje?
4. Czy można ją zweryfikować? Czy ktoś już ją zweryfikował?
5. Kto wykorzystuje tę informację? Czy polaryzuje społeczeństwo? Czy promuje jakąś znaną spiskową narrację?
Krok 2 – Zbadaj swoją odporność na teorie spiskowe
Jak silnie odczuwasz, że poniższe zdania odbierasz jako prawdziwe? Narysuj obok zdania odpowiednią strzałkę (im dłuższa strzałka, tym silniejsze odczucie, że zgadzasz się z danym stwierdzeniem):
Nie miałem/-am ochoty analizować szczegółowo tweeta;
Przeczytanie tweeta pozwoliło mi wyrobić własną opinię i „ustalić własne fakty”;
Gdyby ktoś zaproponował inne wytłumaczenie, pomyślał(a)bym: „Nie zgadzam się z tym, niech każdy pozostanie przy swoim zdaniu”;
Nie dałem/-am się przekonać pomimo tego, że ewidentne dowody i dane zaprzeczały mojemu myśleniu;
Nie widziałem/-am żadnych sprzeczności w tweecie;
Nie widziałem/-am żadnego niedoboru informacji w tweecie – jego treść/wideo wystarczająco przekonało mnie o tym, że kobieta zmarła w wyniku zaszczepienia.
Co zatem wydarzyło się w punkcie szczepień przywołanym przez omawiany wyżej tweet?
Rzekomy niepożądany odczyn poszczepienny w Zamościu okazał się w rzeczywistości wstrząsem anafilaktycznym po ugryzieniu owada. Kobieta została zawieziona do szpitala i wypisana w stanie dobrym. Możesz przeczytać dokładny opis tej sytuacji na portalu Fakenews lub – jeśli jesteś nauczycielem – przeanalizować go wspólnie z uczniami i uczennicami.
Jeśli chcesz na bieżąco śledzić, jakie rodzaje dezinformacji pojawiają się w Internecie, zaglądaj regularnie na portale fact-checkingowe.
Jeśli chcesz dowiedzieć się, jak uczyć się zdrowego sceptycyzmu i nauczyć się rozpoznawać wiarygodne informacje, zapisz się nasz bezpłatny kurs samokształceniowy o przeciwdziałaniu dezinformacji lub kurs umiejętności korzystania z mediów.
Ilustracja w tle autor: aga7ta, licencja od Adobe Stock.