„Model 4D” wziął swoją nazwę od angielskich określeń: „dismiss”, „distort”, „distract”, „dismay”, które można przetłumaczyć na polskie „4Z”: „zaneguj”, „zniekształć”, „zmień temat”, „zastrasz”. 

To ogólny wzorzec, który możemy zaobserwować w wielu różnych sytuacjach, gdy niebezpieczny, tworzący dezinformację podmiot ma do czynienia z niekorzystnymi faktami, komentarzami lub krytyką. Choć twórca modelu, Ben Nimmo z Digital Forensic Research Lab (DFRLab) Atlantic Council, opracował go na podstawie swoich doświadczeń z analizą rosyjskich operacji informacyjnych, sam podkreśla, że techniki te nie ograniczają się tylko do rosyjskiej dezinformacji. Wystarczy spojrzeć na model, żeby od razu uświadomić sobie, jak wiele przykładów użycia tych technik możemy od razu rozpoznać i przywołać.

1. ZANEGUJ: „Jeśli nie podoba ci się to, co mówią krytycy, obraź ich”

Jest to najprostsza i najczęściej stosowana technika. Kiedy padają krytyczne komentarze, czy ujawniane są informacje niekorzystne dla podmiotu, broni się on, negując informację poprzez obrażanie czy dyskredytowanie źródła tej informacji, osoby lub organizacji ją przekazującej. Obrażać można na wiele różnych sposobów, na przykład nazywając kogoś szalonym lub nieuczciwym, albo „obcym agentem”. Można znaleźć wiele przykładów użycia tej techniki szczególnie teraz, w kontekście wojny rosyjskiej, kiedy usłyszymy np., że ktoś jest „rusofobem” i dlatego krytykuje działania rosyjskie. Celem jest uciszenie krytyka i odrzucenie roszczeń lub zarzutów przeciwnika poprzez podważanie jego wiarygodności. 

2. ZAFAŁSZUJ: „Jeśli nie podobają ci się fakty, po prostu je przekręć”

Druga technika opiera się na zniekształcaniu faktów. Jeśli jakieś informacje nie pasują do narracji przeciwnika, tworzy swoje własne. Może to zrobić, odpowiadając „faktami”, które nie są poparte żadnymi dowodami ani wiarygodnymi źródłami, wykorzystując fałszywe zdjęcia lub filmy jako „dowody”, ale także zniekształcając całą narrację, zwłaszcza historyczną, próbując rzucić inne światło na niektóre wydarzenia z przeszłości, tak aby wspierały jego propagandową wizję. Niestety i tę technikę możemy zobaczyć w praktyce, np. analizując rosyjskie odpowiedzi na zarzuty zbrodni przeciwko ludności cywilnej w Buczy w Ukrainie. Dezinformujące przekazy, w tym nagrania, podważające prawdziwość wydarzeń szybko rozprzestrzeniły się w mediach społecznościowych. 

3. ZMIEŃ TEMAT: „Jeśli rozmowa staje się niekomfortowa, zmień jej temat”

Kiedy rozmowa zaczyna koncentrować się na czymś niekorzystnym dla jednej strony, inną techniką jest zmiana tematu i odwrócenie uwagi przeciwnika. Kiedy słyszysz „A co z…?” jako reakcję na niewygodne pytania czy informację, to prawdopodobnie właśnie tej techniki używa przeciwnik. Często technika ta wykorzystuje także fałszywe porównanie krytyka z krytykowanym, co służy do przekierowania uwagi na coś innego, zwłaszcza na coś, co może podważyć zaufanie do osoby zgłaszającej uwagi czy wątpliwości. Takie fałszywe porównanie może zacząć się od „Cóż, spójrz na to, co wy robiliście w…” i tutaj pojawia się niestosowny i często anachroniczny przykład, który ma odwrócić sytuację i skłonić krytyka do odparcia oskarżenia lub wyjaśnienia różnicy między swoim zachowaniem, a tym, które skrytykował. Celem jest tutaj odwrócenie uwagi przeciwnika i wywołanie niepewności, zamieszania, i wątpliwości co do jego wiarygodności, czy w ogóle uprawnienia do wygłaszania krytycznych opinii. 

4. ZASTRASZ: Jeśli nie podoba ci się czyjś plan, przestrasz go

Inną techniką jest zastraszenie przeciwników, onieśmielenie ich, aby w ten sposób wymusić zmianę ich pierwotnych planów. Często używane są do tego teorie spiskowe czy pobudzające wyobraźnię, wzbudzające lęk metafory. Ta technika używana jest najczęściej, kiedy sytuacja jest napięta i konieczne jest podjęcie decyzji, które wzbudzają emocje i są szeroko dyskutowane. Zastraszająca retoryka, którą można ująć w zdaniu „jeśli zdecydujecie się na X, to my będziemy zmuszeni odpowiedzieć Y”, jest szczególnie często używana w kontekście wojny. Celem jest przestraszenie ludzi tak bardzo, że nie będą chcieli kontynuować tego, o czym mówili.

W jaki sposób ten model może Ci się przydać?

Model 4D przedstawia cztery standardowe sposoby, w jakie podmioty tworzące dezinformację i propagandę będą próbowały odpowiedzieć na krytykę. Możesz go używać zarówno do analizy tego, co robią, jak i do wyjaśniania innym, jak ten mechanizm działa. Model może również pomóc przewidzieć, co ktoś może zrobić dalej, jak odpowiedzieć na zarzuty czy ujawnione informacje. Kiedy już więc przewidzisz, co będzie powiedziane, możesz zacząć myśleć o tym, jak upewnić się, że ta dezinformacja czy propaganda nie zadziała i/lub nie zostanie rozpowszechniona.

A więc zastosujmy ten model w praktyce…

Czy potrafisz rozpoznać te cztery techniki stosowane w toczącej się właśnie wojnie informacyjnej, zwłaszcza w kontekście rosyjskiej inwazji na Ukrainę? Te same techniki są używane przez inne podmioty posługujące się dezinformacją i propagandą. Poświęć chwilę, aby przeanalizować dowolną dyskusję na któryś z gorących tematów politycznych czy społecznych, a z pewnością będziesz mógł/mogła zauważyć, jak używane są te techniki dezinformacji.

Jeśli chcesz się dowiedzieć więcej o dezinformacji i o tym, co możesz zrobić, by ją ograniczyć, już dziś zarejestruj się na nasz darmowy kurs online: „Przeciwdziałanie dezinformacji”.

Poniżej przedstawiamy infografikę podsumowującą powyższy model:

Podoba Ci się ta grafika? Możesz ją pobrać tutaj!